مقدمه
نمایشگاه‌های جهانی یا اکسپوها، همواره بستری برای نمایش نوآوری، فناوری، فرهنگ و هنر در سطح جهانی بوده‌اند. این رویدادهای بین‌المللی که از قرن نوزدهم آغاز شده‌اند، نه تنها محل رقابت کشورها برای نمایش دستاوردهای خود هستند، بلکه فرصتی منحصربه‌فرد برای معماران فراهم کرده‌اند تا مرزهای خلاقیت و تکنولوژی را در طراحی سازه‌ها گسترش دهند.
در طول تاریخ اکسپوها، بناهایی خلق شده‌اند که نه تنها در زمان خود حیرت‌انگیز بوده‌اند، بلکه تأثیرات عمیقی بر مسیر طراحی معماری معاصر گذاشته‌اند. برخی از این سازه‌ها چنان ماندگار و الهام‌بخش بوده‌اند که فراتر از نقش اولیه‌شان به نماد شهرها یا حتی دوران‌هایی خاص بدل شده‌اند؛ از کاخ کریستال لندن که نویدگر عصر مدرن بود تا برج ایفل پاریس که به یکی از مشهورترین سازه‌های جهان تبدیل شد.
در این مطلب، با ۱۲ مورد از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین بناهای معماری در تاریخ نمایشگاه‌های جهانی آشنا می‌شویم؛ آثاری که هر یک، داستانی از نوآوری، جسارت و رویاپردازی در دل خود دارند.
در سال‌های اخیر، واقعیت مجازی (VR) به یکی از ابزارهای کلیدی در طراحی و تجربه غرفه‌های نمایشگاه‌های جهانی تبدیل شده است. در اکسپو 2020 دوبی، بسیاری از کشورها از فناوری VR برای ارائه تجربه‌ای فراگیر و تعاملی به بازدیدکنندگان استفاده کردند. برای مثال، پاویون کشورهای مانند ژاپن، آلمان و امارات، از طریق هدست‌های واقعیت مجازی، امکان سفر مجازی به فضاهای فرهنگی، آینده‌نگر و فناوری‌های نوین خود را فراهم کردند. این تجربه‌ها نه‌تنها جذابیت بیشتری به بازدید از غرفه‌ها بخشید، بلکه مرزهای فیزیکی معماری را گسترش داد و نوعی معماری دیجیتال و غیرفیزیکی را به نمایش گذاشت. واقعیت مجازی در اکسپوها، بستری نوین برای تعامل با روایت‌های معماری و فرهنگی هر کشور فراهم کرده است، که فراتر از محدودیت‌های زمان و مکان، مخاطب را مستقیماً به قلب داستان هدایت می‌کند.
کاخ کریستال، لندن، ۱۸۵۱ – اثر جوزف پاکستون
کاخ کریستال که برای میزبانی از نمایشگاه بزرگ سال ۱۸۵۱ ساخته شد، به‌عنوان اولین نمایشگاه جهانی توسط دفتر بین‌المللی نمایشگاه‌ها (Bureau International des Expositions) شناخته می‌شود. این سازهٔ عظیم توسط مهندس جوزف پاکستون طراحی شد.
این ساختمان مدولار از آهن و شیشه، با ۵۶۳ متر طول و ۳۹ متر ارتفاع، در زمان ساخت خود بزرگ‌ترین بنای شیشه‌ای جهان محسوب می‌شد. طراحی پاکستون بر پایهٔ مدولی به ارتفاع ۱.۲ متر و عرض ۲۵ سانتی‌متر انجام شد؛ یعنی اندازهٔ بزرگ‌ترین صفحات شیشه‌ای تخت که به‌صورت انبوه در آن زمان تولید می‌شدند.
پس از پایان شش‌ماههٔ نمایشگاه در هاید پارک لندن، این سازه دمونتاژ و در جنوب لندن دوباره ساخته شد؛ منطقه‌ای که امروزه نیز به همین نام، یعنی “کریستال پالاس” شناخته می‌شود. متأسفانه این ساختمان در سال ۱۹۳۶ در اثر آتش‌سوزی به‌طور کامل از بین رفت.
کاخ کریستال تأثیر چشمگیری بر معماری آینده داشت؛ به‌طوری‌که برندهٔ جایزهٔ معماری پریتزکر، نورمن فاستر، از آن به‌عنوان “زایش معماری مدرن” یاد کرده است.
برج ایفل، پاریس، ۱۸۸۹ – اثر گوستاو ایفل
بی‌تردید برج ایفل معروف‌ترین سازه‌ای است که برای یک اکسپو یا نمایشگاه جهانی ساخته شده و یکی از شناخته‌شده‌ترین سازه‌های جهان به شمار می‌رود.
این سازهٔ بلندپروازانه با ارتفاع ۳۳۰ متر، در زمان تکمیل تقریباً دو برابر بلندتر از هر سازهٔ ساخت بشر در آن دوران بود. بیش از ۴۰ سال بعد، با افتتاح ساختمان کرایسلر در نیویورک، عنوان بلندترین ساختمان جهان را از دست داد.
این برج در ابتدا به‌عنوان یک سازهٔ موقتی طراحی شده بود تا هم نقطهٔ کانونی نمایشگاه جهانی پاریس (Exposition Universelle) در سال ۱۸۸۹ باشد و هم صدمین سالگرد انقلاب فرانسه را گرامی دارد. قرار بود پس از ۲۰ سال برچیده شود، اما به دلیل کاربرد آن به‌عنوان دکل رادیویی، ماندگار شد و در نهایت به نماد شهر پاریس تبدیل شد.
گراند پله (Grand Palais)، پاریس، ۱۹۰۰ – اثر هانری دگلن، آلبر لووه، آلبر توما و شارل ژیغو
گراند پله چشمگیرترین بنای مجموعه‌ای از سازه‌های برجسته بود که در مرکز پاریس برای نمایشگاه جهانی ساخته شد.
در کنار ساختمان‌هایی مانند پتی پله، پل الکساندر سوم، ایستگاه راه‌آهن گار دورسه و خط یک مترو پاریس، گراند پله برای نمایشگاه جهانی سال ۱۹۰۰ ساخته شد.
این بنا در خیابان معروف شانزه‌لیزه واقع شده و قلب آن را یک آتریوم عظیم با طاق بشکه‌ای شکل و پیچیده تشکیل می‌دهد که با بیش از ۶۰۰۰ تُن فولاد ساخته شده است. این آتریوم یکی از آخرین فضاهای نمایشگاهی با نور طبیعی در مقیاسی بزرگ به شمار می‌رود.
این ساختمان توسط دفتر معماری فرانسوی Chatillon Architectes در سال ۲۰۲۴ و پیش از برگزاری بازی‌های المپیک پاریس بازسازی شد، زمانی که میزبان مسابقات شمشیربازی و تکواندو بود. در اوایل سال جاری، Dezeen این ساختمان را به‌عنوان مهم‌ترین ساختمان سال ۲۰۲۴ در فهرست ۲۵ ساختمان مهم قرن ۲۱ معرفی کرد.
پاویون آلمان، بارسلونا، ۱۹۲۹ – اثر لودویگ میس ون در روهه و لیلی رایش
پاویون آلمان که توسط میس ون در روهه و لیلی رایش برای نمایشگاه بین‌المللی ۱۹۲۹ در بارسلونا طراحی شد، بی‌شک یکی از اثرگذارترین ساختمانهای معماری مدرن به شمار می‌آید.
این پاویون به گفتهٔ Georg von Schnitzler (کمیسیونر پروژه)، برای آن طراحی شد که «بیانگر روح دوران جدید» باشد. با سقف تختی که بر روی ستون‌های باریک قرار داشت، این سازه تجسمی از بسیاری از ایده‌آل‌های معماری مدرن در آینده بود.
میس ون در روهه و لیلی رایش همچنین صندلی بارسلونا را برای این پاویون طراحی کردند، که خود به یکی از نمادهای طراحی مدرن تبدیل شد.
سازهٔ اصلی در سال ۱۹۳۰ برچیده شد، اما نسخهٔ بازسازی‌شده آن در سال ۱۹۸۶ تکمیل و بازگشایی شد.
اتومیوم، بروکسل، ۱۹۵۸ – اثر آندره واترکین، آندره پولاک و ژان پولاک
اتومیوم، نقطهٔ مرکزی نمایشگاه جهانی بروکسل در سال ۱۹۵۸، سازه‌ای با ۱۰۳ متر ارتفاع بود که نمایی عظیم از یک بلور آهن به بزرگی ۱۶۵ میلیارد برابر اندازهٔ واقعی ارائه می‌داد.
نام “Atomium” ترکیبی از دو واژهٔ اتم و آلومینیوم است؛ چرا که در ابتدا ۹ کره به قطر ۱۸ متر که نمایانگر اتم‌های آهن بودند، با آلومینیوم پوشیده شده بودند.
بازدیدکنندگان می‌توانستند از نمایشگاه‌هایی که در ۶ کره از ۹ کرهٔ موجود قرار داشت بازدید کنند. این کره‌ها توسط پله‌برقی‌هایی درون لوله‌های رابط به هم متصل شده بودند.
مانند برج ایفل، اتومیوم نیز در ابتدا قرار بود سازه‌ای موقتی باشد، اما در نهایت به سازه‌ای دائمی تبدیل شد و امروزه به‌عنوان محبوب‌ترین جاذبهٔ گردشگری بروکسل شناخته می‌شود. بازدیدکنندگان هنوز هم می‌توانند از آن بالا بروند.
پاویون فیلیپس، بروکسل، ۱۹۵۸ – اثر لوکوربوزیه و یانیس زناکیس
در همان نمایشگاه جهانی بروکسل ۱۹۵۸، لوکوربوزیه به همراه یانیس زناکیس سازه‌ای شبیه به خیمه طراحی کردند که پاویون شرکت الکترونیکی Philips بود.
این پاویون میزبان یک نمایش چندرسانه‌ای صوتی-تصویری به نام “Electronic Poem” (شعر الکترونیکی) بود که با هدف نمایش نوآوری‌های دوران پس از جنگ جهانی دوم در حوزهٔ الکترونیک ارائه شد. این سازهٔ بتنی تقویت‌شده از ۹ سهمی‌وار وارونه (hyperbolic paraboloid) تشکیل شده بود.
لوکوربوزیه گفته بود:
“من برایتان پاویونی با نما نخواهم ساخت، من برایتان یک شعر الکترونیکی می‌سازم و بطری‌ای که آن را در خود نگه دارد.”
این ساختمان در سال ۱۹۵۹ تخریب شد.
اسپیس نیدل (Space Needle)، سیاتل، ۱۹۶۲ – اثر شرکت معماری John Graham & Company
برج اسپیس نیدل با ارتفاع ۱۸۴ متر به‌عنوان نقطهٔ کانونی نمایشگاه جهانی ۱۹۶۲ ساخته شد؛ نمایشگاهی که با شعار “عصر فضا” برگزار شد و هدف از ساخت این سازه، ایجاد یک نماد ماندگار و منحصربه‌فرد برای شهر سیاتل بود.
این سازه که زمانی بلندترین ساختمان در غرب ایالات متحده آمریکا بود، فرمی آینده‌نگر دارد: برجی با شکل ظریف و ساعت‌شنی‌مانند که در بالای آن یک دیسک شبیه به بشقاب‌پرنده (UFO) قرار دارد که شامل دو رستوران بود.
در سال ۲۰۱۸، شرکت معماری آمریکایی Olson Kundig Architects بازسازی گسترده‌ای روی این سازه انجام داد که شامل اضافه کردن «اولین و تنها کف شیشه‌ای گردان جهان» بود.
هبیتات ۶۷ (Habitat 67)، مونترال، ۱۹۶۷ – اثر موشه سفدی
نمایشگاه جهانی ۱۹۶۷ که به مناسبت صدمین سال تأسیس کشور کانادا برگزار شد، مجموعه‌ای از طرح‌های معماری پیشرو و نوآورانه را به نمایش گذاشت که یکی از شاخص‌ترین آن‌ها هابیتات ۶۷ بود.
این مجتمع مسکونی در حاشیهٔ رود سن‌لوران و مشرف به محل اصلی نمایشگاه ساخته شد و توسط معمار اسرائیلی-کانادایی، موشه سفدی طراحی گردید. هدف از ساخت این پروژه، نمایش پتانسیل ساخت‌وساز پیش‌ساخته (Prefab) برای توسعه مسکن شهری بود؛ موضوعی که با یکی از محورهای نمایشگاه یعنی “محیط زیست و سکونتگاه” هماهنگ بود.
این پروژهٔ نمادین شامل ۳۵۴ جعبهٔ بتنی با چینش نامنظم است که در مجموع ۱۵۸ واحد مسکونی را در خود جای داده‌اند. نحوهٔ قرارگیری این بلوک‌ها به گونه‌ای است که هر واحد مسکونی دارای نور کافی و یک تراس خصوصی است.
منبع: Dezeen
